Behandeling van persisterende-rouwklachten bij kinderen en volwassenen; online en face-to-face CGT
Lonneke Lenferink
Universiteit Twente
nummer
60
Opgenomen in sessies
Donderdag, 11.30 uur, Zaal 64
Kernwoorden
rouw; CGT; internet; kind; gezin
Tags doelgroep
Kinderen en adolescenten
Volwassenen
Gezinnen en relaties
Ouderen
Tags thematiek en problematiek
Trauma en PTSS
Overig
Tags streams
Cognitieve (gedrags)therapie
Beknopte samenvatting van het symposium
Rouw-specifieke CGT is de richtlijn behandeling van persisterende-rouwstoornis (PRS) klachten bij volwassenen. Maar in hoeverre is deze behandeling ook effectief wanneer het online wordt geboden? En hoe effectief is CGT voor kinderen die een verlies hebben meegemaakt? Het doel van dit symposium is om deze vragen te beantwoorden om zo een stapje dichterbij de waarheid te komen over de effectiviteit van face-to-face en online CGT na verlies van een dierbare in de kindertijd en volwassenheid. Dr. Lonneke Lenferink presenteert in de eerste lezing resultaten van een vragenlijstonderzoek naar (online) zorgbehoeften en zorggebruik bij ruim 200 volwassen nabestaanden van verkeersdoden, waaruit blijkt dat een behandelkloof bestaat. Hoe effectief het bieden van online CGT is voor het dichten van deze behandelkloof wordt besproken aan de hand van uitkomsten van een gerandomiseerde klinische studie bij volwassenen met PRS klachten na een overlijden van een dierbare door een verkeersongeval. Dezelfde online CGT is bestudeerd op effectiviteit bij volwassenen die iemand zijn verloren tijdens de COVID-19 pandemie. Promovenda Lyanne Reitsma licht de uitkomsten toe van de klinische behandelstudies die zij uitvoerde om te achterhalen in hoeverre het bieden van therapeutische begeleiding tijdens online CGT een additioneel effect heeft op het verminderen van psychische klachten bij nabestaanden in coronatijd. Professor Paul Boelen deelt de resultaten van een grootschalige face-to-face CGT voor behandeling van PRS klachten bij kinderen en adolescenten. Hij onderzocht in hoeverre PRS en andere problemen na verlies bij kinderen samenhangen met typische individuele CGT variabelen (namelijk negatieve cognities en vermijdende coping) en gezinsfactoren (namelijk emotionele reacties van ouders en opvoedstijl). Ook is onderzocht in hoeverre een afname van PRS tijdens een CGT samenhangt met een verbetering van die individuele en gezinsfactoren. Tot slot, presenteert promovenda Iris van Dijk de opzet van haar behandelstudie naar de mogelijke effectiviteit van deze CGT voor PRS bij minderjarigen wanneer het niet face-to-face maar online wordt aangeboden. De online CGT is door middel van co-creatie afgestemd op de wensen/behoeften van de doelgroep die bestaat uit kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren door een verkeersongeval.
Auteurs

Lonneke Lenferink
Universiteit Twente
Universitair Docent
Zorgbehoefte, zorggebruik en effectiviteit van online rouwzorg na een overlijden van een dierbare door een verkeersongeval
Lonneke Lenferink
Universiteit Twente
Kernwoorden
rouw; CGT; overlijden; online; RCT
Inhoud van de lezing
Introductie
Wereldwijd is een overlijden door een verkeersongeval de meest voorkomende oorzaak van een onnatuurlijk overlijden. Na een onnatuurlijk overlijden van een dierbare loopt circa de helft het risico op het ontwikkelen van psychische klachten, waarbij persisterende-rouwklachten het vaakst voorkomen. Kennis over zorgbehoeften en zorggebruik van nabestaanden na een onnatuurlijk overlijden is zeer beperkt. Door de COVID-19 pandemie is het aanbod van online hulp toegenomen. Echter is nog onvoldoende duidelijk in hoeverre online hulp aansluit bij zorgbehoeften van nabestaanden met hoge rouwklachten. Ook is meer onderzoek nodig naar de effectiviteit van het bieden van richtlijnbehandeling van rouwklachten via het internet. In deze lezing worden resultaten van het TrafVic-project gepresenteerd waarin is onderzocht wat (online) zorgbehoeften en -gebruik is van nabestaanden na een verkeersongeval. Ook is onderzocht in hoeverre een online rouw-specifieke CGT bijdraagt aan afname van rouw-gerelateerde klachten t.o.v. een wachtgroep.
Materiaal en Methodes
Zorgbehoeften en -gebruik zijn online uitgevraagd bij 273 volwassen die een dierbare zijn verloren door een verkeersongeval. Percentages zijn weergegeven voor databeschrijving. Veertig nabestaanden met klinisch relevante persisterende rouw, posttraumatische stress en/of depressieklachten zijn gerandomiseerd naar een online CGT (n=19) met online begeleiding van een therapeut of wachtlijstgroep (n=21). Voorafgaand, direct na afloop of 8 weken na therapie of wachten zijn online vragenlijsten afgenomen voor het meten van de ernst van psychische klachten. Multilevel-analyses zijn gebruikt voor data-analyse.
Resultaten
Circa de helft van de 273 nabestaanden rapporteerde gemiddeld vijf jaar na het overlijden klinisch relevante persisterende-rouwklachten. Twee op de drie gaf aan gebruikt te hebben gemaakt van nazorg met betrekking tot het verlies. De meest gebruikte vorm van nazorg met betrekking tot het rouwproces was psychotherapie (55%), gevolgd door farmacotherapie (30%) en het bijwonen van lotgenotenbijeenkomsten (23%). Tevens bleek dat één op de vijf nabestaanden geen enkele vorm van nazorg heeft ontvangen, ondanks dat zij aangaven hieraan behoefte te hebben. Een minderheid (35%) gaf aan open te staan voor online hulp. De uitkomsten van de gerandomiseerde gecontroleerde behandelstudie (RCT) naar de effecten van online CGT, laten zien dat persisterende rouw, posttraumatische stress en/of depressieklachten sterk dalen t.o.v. wachten op een behandeling. Echter was uitval bij online CGT relatief hoog (42%)2.
Discussie en conclusie
Alhoewel één op de vijf nabestaanden aangaf behoefte te hebben aan nazorg, bleken zij geen enkele vorm van nazorg te hebben ontvangen. Dat duidt op een behandelkloof die gedicht dient te worden, zodat deze kwetsbare groep nabestaanden de juiste zorg ontvangt. Een manier om deze behandelkloof te dichten is door het bieden van online CGT. De meest nabestaanden bleken niet open te staan voor het ontvangen van online therapie, echter laten de uitkomsten van onze RCT, en die van andere onderzoekers, zien dat online CGT effectief kan zijn in afname van psychische klachten. Online professionele rouwzorg toegankelijker en aantrekkelijker maken voor nabestaanden kan bijdragen aan herstel bij nabestaanden en kan tevens de wachttijden in de GGZ verminderen.
Referenties en literatuur
Johannsen, M., Damholdt, M. F., Zachariae, R., Lundorff, M., Farver-Vestergaard, I., & O'Connor, M. (2019). Psychological interventions for grief in adults: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Journal of affective disorders, 253, 69–86. https://doi.org/10.1016/j.jad.2019.04.065
Lenferink, L. I. M., de Keijser, J., Eisma, M. C., Smid, G. E., & Boelen, P. A. (2021). Treatment gap in bereavement care: (online) bereavement support needs and use after traumatic loss. Clinical Psychology & Psychotherapy, 28(4), 907–916. https://doi.org/10.1002/cpp.2544
Lenferink, L. I. M., Eisma, M. C., Buiter, M., de Keijser, J., & Boelen, P. A. (preprint). Online cognitive behavioral therapy for prolonged grief after traumatic loss: A randomized waitlist-controlled trial. DOI: 10.13140/RG.2.2.30692.04480
Wagner, B., Rosenberg, N., Hofmann, L., & Maass, U. (2020). Web-Based Bereavement Care: A Systematic Review and Meta-Analysis. Frontiers in psychiatry, 11, 525. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2020.00525
Auteurs

Lonneke Lenferink
Universiteit Twente
Universitair Docent
Onbegeleide versus begeleide online rouw-specifieke CGT voor volwassenen die een dierbare zijn verloren tijdens de COVID-19 pandemie: een gerandomiseerde gecontroleerde studie en een gecontroleerde studie
Lyanne Reitsma
Universiteit Utrecht
Kernwoorden
Rouw; PTSS; depressie; online-behandeling; COVID-19
Inhoud van de lezing
Achtergrond
Het overlijden van een dierbare tijdens de COVID-19 pandemie kan worden beschouwd als een potentieel traumatisch verlies waardoor de kans op het vastlopen in het rouwproces groter is.
Doel
Studie 1 is een gerandomiseerde gecontroleerde studie naar de effecten van onbegeleide online rouw-specifieke cognitieve gedragstherapie (CGT) (vergeleken met een wachtgroep) in het verminderen van symptomen van een persisterende rouwstoornis (PRS), posttraumatische stress stoornis (PTSS) en depressie voor volwassenen die (een) dierbare(n) zijn verloren tijdens de COVID-19 pandemie. Studie 2 is een gecontroleerde studie naar de effecten van begeleide (vs. onbegeleide) online CGT in het verminderen van PRS, PTSS en depressie symptomen bij mensen die een dierbare zijn verloren tijdens de pandemie.
Methode
In Studie 1 werden 65 Nederlandse volwassenen die ten minste 3 maanden geleden een dierbare zijn verloren en verhoogde PRS, PTSS en/of depressieklachten vertoonden, gerandomiseerd in een onbegeleide online CGT (n = 32) of wachtgroep (n = 33). In Studie 2 werden deelnemers toegewezen aan een begeleide online CGT (n = 45) en vergeleken met deelnemers uit Studie 1. Voor het vaststellen van PRS, PTSS en depressieklachten werden telefonische interviews afgenomen (gemeten met respectievelijk de Traumatic Grief Inventory-Clinician Administered, PTSD Checklist for DSM-5, en Patient Health Questionnaire-9) voorafgaand en na afloop van de behandeling. Deelnemers hebben een 8-weekse online CGT doorlopen, bestaande uit exposure, cognitieve herstructurering en gedragsactivatie. Analyses of Covariance zijn uitgevoerd.
Resultaten
Intention-to-treat analyses in Studie 1 toonden aan dat de onbegeleide online CGT groep significant lagere PRS (d = 0.90), PTSS (d = 0.71) en depressie (d = 0.57) symptomen lieten zien na de behandeling vergeleken met de wachtgroep na wachtperiode, rekening houdend met baseline symptomen en het gelijktijdig gebruik maken van professionele psychologische co-interventie(s). In Studie 2 werden geen significante verschillen gevonden in PRS, PTSS en depressie symptomen tussen de begeleide en onbegeleide online CGT groep.
Discussie
De resultaten suggereren dat zowel begeleide als onbegeleide online CGT effectief zijn in het verminderen van PRS, PTSS en depressieklachten voor mensen die een dierbare zijn verloren tijdens de COVID-19 pandemie. Er werd geen additioneel effect van therapeutische ondersteuning gevonden.
Referenties en literatuur
Reitsma, L., Boelen, P. A., de Keijser, J., & Lenferink, L. I. M. (2023). Self-guided online treatment of disturbed grief, posttraumatic stress, and depression in adults bereaved during the COVID-19 pandemic: A randomized controlled trial. Behaviour Research and Therapy, 163, 104286. https://doi.org/10.1016/j.brat.2023.104286
Reitsma, L., Boelen, P. A., de Keijser, J., Lenferink, L. I. M. (2021). Online treatment of persistent complex bereavement disorder, posttraumatic stress disorder, and depression symptoms in people who lost loved ones during the COVID-19 pandemic: Study protocol for a randomized controlled trial and a controlled trial. European Journal of Psychotraumatology, 12(1), 1987687. https://doi.org/10.1080/20008198.2021.1987687
Reitsma, L., Killikelly, C., Müller, H., Larsen, L., Boelen, P. A., & Lenferink, L. I. M. (2023). Prevalence and correlates of positive and negative psychological effects of bereavement due to COVID-19: a living systematic review [version 1; peer review: awaiting peer review]. F1000 Research, 12:237 https://doi.org/10.12688/f1000research.130397.1
Auteurs

Lyanne Reitsma
Universiteit Utrecht
PhD-kandidaat
De rol van cognities, vermijding, en gezinsfactoren bij vastgelopen rouw bij kinderen en jeugdigen
Prof. dr. Paul Boelen
Universiteit Utrecht en ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum
Kernwoorden
kinderen; adolescenten; trauma; rouw; CGT
Inhoud van de lezing
Inleiding
De meeste kinderen die te maken krijgen met de dood van een dierbare kunnen dat verlies goed verwerken. Niettemin loopt een deel van de kinderen vast en ontwikkelt klachten van bv. persisterende-rouwstoornis (PRS). Het is aannemelijk dat de rouw van kinderen beïnvloed wordt door een samenspel van individuele factoren (bv. cognities en gedrag van het kind) en systeem-factoren (bv. reacties van andere gezinsleden op het verlies, opvoedstijl van ouders). Het is daarnaast aannemelijk dat de mate waarin kinderen met PRS profiteren van een psychologische behandeling samenhangt met de mate waarin die behandeling leidt tot een vermindering van “onhandig coping” bij het kind (waaronder een afname van negatief denken en vermijding) en een verbetering van systemische factoren (waaronder een verbetering van warmte en communicatie in het gezin). Beide aannames zijn nog nauwelijks onderzocht. De studie in deze presentatie had als doel (i) te onderzoeken in hoeverre PRS en andere problemen na verlies bij kinderen samenhangen met typische individuele CGT variabelen (namelijk negatieve cognities en vermijdende coping) en gezinsfactoren (namelijk emotionele reacties van ouders en opvoedstijl) en (ii) te onderzoeken in hoeverre een afname van PRS tijdens een CGT-therapie samenhing met een verbetering van die individuele en gezinsfactoren.
Methoden
Wij analyseerden gegevens van >130 kinderen met PRS klachten die hadden deelgenomen aan een gecontroleerde effect studie. In die studie werd CGT Rouwhulp (een 9 sessies durende behandeling voor kinderen, gecombineerd met 5 sessies ouderbegeleiding) vergeleken met de effecten van ondersteunende counseling. Voor en na de behandeling werden onder meer PRS, andere klachten, CGT variabelen, en gezinsfactoren gemeten.
Resultaten
PRS en andere problemen van kinderen hingen overtuigend samen met negatieve cognities en vermijding. Er was maar een heel kleine samenhang tussen deze problemen en systemische factoren (o.a. reacties en opvoedstijlen van ouders). Ook de verbetering van klachten leek veel sterker verbonden te zijn met een verbetering van individuele factoren dan met variabelen in de gezinsomgeving van het kind.
Conclusie en relevantie voor de praktijk
Het huidige onderzoek werpt licht op de effecten van individuele CGT voor kinderen en jeugdigen die kampen met vastgelopen rouw. Het biedt ook zicht op het relatieve belang van individuele factoren en gezinsfactoren bij het begrijpen en behandelen van deze problemen.
Referenties en literatuur
Boelen, P. A., Lenferink, L. I., & Spuij, M. (2021). CBT for prolonged grief in children and
adolescents: A randomized clinical trial. American Journal of Psychiatry, 178(4),
294-304. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2020.20050548
Auteurs

Paul Boelen
Universiteit Utrecht en ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum
Hoogleraar en Klinisch Psycholoog
Studieprotocol voor online rouw-specifieke CGT voor kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren aan een verkeersongeval
Iris van Dijk
Universiteit Utrecht
Kernwoorden
Kinderen; adolescenten; rouw; online; CGT
Inhoud van de lezing
Inleiding:
Kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren kunnen symptomen van Persisterende Rouwsymptomen (PRS), posttraumatische stressstoornis (PTSS), en depressie ontwikkelen. Wanneer de dierbare is overleden door een verkeersongeval, kunnen er bepaalde factoren zijn die tot meer traumatische stress leiden bij deze jeugdigen. Daarom is herkenning en adequate behandeling van psychologische symptomen voor deze risicogroep van kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren van belang. Face-to-face rouw-specifieke cognitieve gedragstherapie (CGT) is effectief gebleken in het verminderen van symptomen van PRS, PTSS en depressie (Boelen et al., 2021). Rouw-specifieke CGT richt zich op het veranderen van drie kernprocessen die cruciaal worden geacht in de ontwikkeling en behouden van PRS: 1) onvoldoende integratie van het verlies in het autobiografisch geheugen, 2) maladaptieve overtuigingen en misinterpretaties van rouw, en 3) depressief en angstig vermijdingsgedrag. Voor psychologische symptomen die niet gerelateerd zijn aan een overlijden, is er bewijs dat een online format van CGT effectief kan zijn voor jeugdigen (Grist et al., 2019; Vigerland et al., 2016). Online CGT heeft belangrijke voordelen ten opzichte van face-to-face formats, zoals lagere kosten en betere toegankelijkheid. In de huidige studie zal dan ook online rouw-specifieke CGT worden geëvalueerd bij kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren aan een verkeersongeval. De verwachting is dat online rouw-specifieke CGT samengaat met sterkere verminderingen in PRS-klachten wanneer het vergeleken wordt met een baselineperiode zonder behandeling. Daarnaast verwachten we dat kinderen en jongeren vergelijkbare niveaus van PTSS en depressieve symptomen hebben voor en na de baselineperiode, maar lagere niveaus voor en na de behandeling.
Methoden
Het onderzoeksdesign bestaat uit een baselineperiode van minimaal drie en maximaal zeven weken, waarin wekelijks PRS-symptomen worden gemeten. De behandelingsfase bestaat uit de online CGT en bevat negen wekelijkse metingen van PRS-symptomen. Voor en na de baselineperiode, en na de behandelperiode worden daarnaast symptomen van PTSS en depressie gemeten. Er worden tien kinderen en jongeren die ten minste zes maanden eerder een dierbare zijn verloren aan een verkeersongeval geïncludeerd. Zij dienen klinisch relevante symptomen van PRS, PTSS en/of depressie te ervaren.
Conclusie en relevantie voor de praktijk
Het huidige onderzoek zal de mogelijke effectiviteit van online CGT voor kinderen en jongeren die een dierbare zijn verloren door een verkeersongeval evalueren. Dit biedt aanknopingspunten voor verder onderzoek. Met effectieve online rouw-specifieke CGT kan toegankelijke hulp geboden worden aan jeugdigen met klinisch relevante symptomen van PRS, PTSS, en/of depressie.
Referenties en literatuur
Boelen, P. A., Lenferink, L. I., & Spuij, M. (2021). CBT for prolonged grief in children and
adolescents: A randomized clinical trial. American Journal of Psychiatry, 178(4),
294-304. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2020.20050548
Grist, R., Croker, A., Denne, M., & Stallard, P. (2018). Technology delivered
interventions for depression and anxiety in children and adolescents: A systematic
review and meta-analysis. Clinical Child and Family Psychology Review, 22(2),
147-171. https://doi.org/10.1007/s10567-018-0271-8
Vigerland, S., Lenhard, F., Bonnert, M., Lalouni, M., Hedman, E., Ahlen, J., ... &
Ljótsson, B. (2016). Internet-delivered cognitive behavior therapy for children
and adolescents: a systematic review and meta-analysis. Clinical Psychology
Review, 50, 1-10. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2016.09.005
Auteurs

Iris van Dijk
Universiteit Utrecht
PhD-kandidaat
Wegen naar betere én meer toegankelijke behandeling van persisterende rouw
prof.dr Jos de Keijser
RUG
Inhoud
Een groot deel van de nabestaanden met persisterende rouw krijgt geen adequate behandeling (behandelkloof):
(a) welke groepen worden minder bereikt?
(b) kunnen andere behandelvormen, zoals online behandelen bijdragen aan verkleining van de kloof?
(c) kunnen andere benaderingen, zoals een gezinsbenadering én CGT, hieraan bijdragen?
(d) hoe effectief is een dergelijke gecombineerde behandeling?
Auteurs
